Τι είναι τα αντιβιοτικά;
Πώς μας προστατεύουν;
Είναι αλήθεια ότι στη χώρα μας κατέχουμε ρεκόρ στη χρήση των αντιβιοτικών;
Και πώς τελικά πρέπει να χρησιμοποιούμε τα αντιβιοτικά για να έχουμε μόνο ωφέλειες από τη δράση τους.
Τα αντιβιοτικά είναι μια από τις μεγάλες κατακτήσεις της ιατρικής επιστήμης για την αντιμετώπιση πολλών και σοβαρών ασθενειών.
Η ετυμολογία της λέξης «αντιβιοτικό» (αντί-βίος) είναι ελληνική και αναφέρεται σε μια ουσία, η οποία δρα ενάντια στη ζωή των βακτηρίων.
Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τα φυσικά αντιβιοτικά που προήλθαν από μύκητα ή άλλο μικροοργανισμό, ενώ σήμερα περιλαμβάνει ως επί το πλείστον συνθετικά και ημισυνθετικά εργαστηριακά παράγωγα με αντιβακτηριδιακή δράση.
Σύμφωνα με το ΚΕΕΛΠΝΟ (Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων) η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις ευρωπαϊκές χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα μικροβιακής αντοχής, ενώ είναι πρώτη στη συνολική κατανάλωση αντιμικροβιακών παραγόντων.
Τα Αντιβιοτικά με Δυο Λόγια
Τα αντιβιοτικά εντάσσονται σε μία ευρεία ομάδα χημειοθεραπευτικών φαρμάκων, τα οποία χρησιμοποιούνται με διττό σκοπό, τόσο για τη θεραπεία (χημειοθεραπεία), όσο και για την πρόληψη βακτηριακών λοιμώξεων (χημειοπροφύλαξη).
Ανάλογα με το αποτέλεσμα της δράσης τους διακρίνονται σε βακτηριολυτικά, που σκοτώνουν δηλαδή το παρασιτικό κύτταρο, και σε βακτηριοστατικά, ικανά να αναστείλουν την ανάπτυξη των βακτηρίων, που αναθέτουν έμμεσα πλέον την αντιμετώπιση της μόλυνσης στο ανοσοποιητικό σύστημα του ξενιστή.
Η Ιστορία των Αντιβιοτικών
Η πρώτη γνωστή χρήση αντιβιοτικών ουσιών αναφέρεται στην Κίνα πριν από 2500 περίπου έτη.
Παράλληλα, κι άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί, συμπεριλαμβανομένων των αρχαίων Αιγυπτίων και των αρχαίων Ελλήνων, χρησιμοποιούσαν μύκητες και βότανα για την αντιμετώπιση μολυσματικών αιτιών, εξ αιτίας της παραγωγής των θεραπευτικών ουσιών αντιβιοτικής δράσης από τους οργανισμούς αυτούς, αν και η χημική σύσταση, καθώς και η φαρμακολογική και φαρμακοκινητική δράση των ουσιών παρέμενε μυστήριο ανεξήγητο.
Οι πρώτες έγκυρες προσπάθειες για την περιγραφή των αντιβιοτικών ιδιοτήτων του Penicillium sp. αποδίδονται στον Ερνέστ Ντυσέν στη Γαλλία του 1897.
Εντούτοις, η έρευνά του άφησε ανεπηρέαστη την επιστημονική κοινότητα μέχρι την πραγματοποίηση της ανακάλυψης της πενικιλίνης από τον Αλεξάντερ Φλέμινγκ το 1928.
Παράλληλα, η έρευνα για την αντιβιοτική δράση και θεραπεία επιτάθηκε και στη Γερμανία με την ανακάλυψη από τον Πάουλ Έρλιχ το 1909 του στενού φάσματος αντιβιοτικού «Σαλβαρσάνη», το οποίο αποτέλεσε φάρμακο-σταθμό στη θεραπεία της ευρέως τότε διαδεδομένης σύφιλης.
Η συγκεκριμένη φαρμακευτική ουσία, η οποία απεδείχθη εξίσου αποτελεσματική και έναντι άλλων μολύνσεων, δε βρίσκει πλέον εφαρμογή στη σύγχρονη ιατρική.
Έπειτα από την ανακάλυψη της πενικιλίνης από τον Φλέμινγκ, τα αντιβιοτικά αναπτύχθηκαν περαιτέρω στη Μεγάλη Βρετανία.
Λίγο περισσότερο από δέκα έτη αργότερα, ο Έρνεστ Τσέιν και ο Χάουαρντ Φλόρεϋ επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εργασία του Φλέμινγκ και κατόρθωσαν να απομονώσουν την καθαρή πλέον μορφή της πενικιλίνης.
Χάριν αυτού του γεγονότος, τους απενεμήθη το 1945 το βραβείο Νόμπελ στην ιατρική.
Μηχανισμοί Δράσης των Αντιβιοτικών Ουσιών
Τα πλέον πολυάριθμα διαθέσιμα μόρια με αντιβιοτική δράση αναστέλλουν την ανάπτυξη των βακτηρίων μέσω διαφορετικών μηχανισμών δράσης που αποσκοπούν, όμως, ουσιαστικά σε δύο στόχους:
• Καταστρέφουν το προστατευτικό εξωτερικό περίβλημα του βακτηριακού κυττάρου
• Παρεμποδίζουν τις βιοχημικές αντιδράσεις που επιτρέπουν στο μικροοργανισμό την επιβίωση και την αναπαραγωγή του (π.χ. επιδρώντας στην σύνθεση των νουκλεϊκών οξέων ή των πρωτεϊνών του βακτηριδίου).
Ανάλογα με τη χημική δομή του κάθε μορίου, τα αντιβιοτικά δύνανται να παρουσιάσουν υψηλή επιλεκτικότητα όσον αφορά σε μεμονωμένα είδη παρασίτων, όπως Gram+ (Στρεπτόκοκκοι, Σταφυλόκοκκοι, κ.τ.λ.) ή Gram- (Σαλμονέλα, Κολοβακτηρίδια τύπου Escherichia coli, κ.τ.λ.), καθώς επίσης και σε ευρείες ομάδες βακτηρίων.
Τα αντιβακτηριδιακά αυτού του τύπου φέρουν την ονομασία των «αντιβιοτικών ευρέος φάσματος», έναντι των αναλόγων «στενού φάσματος», που στοχεύουν σε ιδιαίτερους τύπους βακτηρίων.
Η Χρήση των Αντιβιοτικών στην Ελλάδα
Πανευρωπαϊκές μελέτες αποδίδουν στη χώρα μας αρνητικές πρωτιές σε κατανάλωση αντιβιοτικών με τις περισσότερες ημερήσιες δόσεις ανά αριθμό κατοίκων.
Ο κίνδυνος που ελλοχεύει από την αλόγιστη χρήση των χημειοθεραπευτικών αυτών μέσων αναφέρεται στην ελαχιστοποίηση της αποτελεσματικότητας των αντιβιοτικών έναντι των παρασίτων, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό τα μικρόβια πιο ανθεκτικά από ποτέ κι εμάς πιο ευάλωτους σε αυτά.
Η διασπορά στελεχών ανθεκτικών στα περισσότερα αντιβιοτικά ευθύνεται για την πρόκληση σοβαρών λοιμώξεων, ιδίως σε βαρέως πάσχοντες ασθενείς με αποτέλεσμα την παράταση της νοσηλείας τους, την αύξηση της θνητότητας και την αύξηση του κόστους νοσηλείας για τα νοσηλευτικά ιδρύματα.
Αναλυτικά, σύμφωνα με καταγραφές από το ESAC (European Surveillance of Antimicrobial Consumption), η Ελλάδα κατατάσσεται ως η πρώτη χώρα της Ευρώπης με συνολική -και κυρίως εξωνοσοκομειακή- κατανάλωση αντιβιοτικών, με σταδιακή αύξηση από το 1997 (25.06 DID) έως το 2005 (34.73 DID) (DID: Καθορισμένη Ημερήσια Δόση ανά 1000 κατοίκους ανά ημέρα).
Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία, η συνολική εξωνοσοκομειακή κατανάλωση αντιμικροβιακών για το έτος 2008 ανήλθε στα επίπεδα του 45 DDD (DDD: Καθορισμένη Ημερήσια Δόση) στη χώρα μας, επίπεδα σχεδόν διπλάσια συγκριτικά με το μέσο όρο που καταγράφηκε στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες.
Οι λοιμώξεις από πολυανθεκτικά παθογόνα αποτελούν καθημερινή πραγματικότητα και καθιστούν επιτακτική την ανάγκη λήψης και εφαρμογής αποτελεσματικών μέτρων για την πρόληψη και τον έλεγχό τους.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας τον αυξανόμενο κίνδυνο από τη μικροβιακή αντοχή, εκπόνησε ειδικό Σχέδιο Δράσης, το οποίο ανακοινώθηκε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο, ενώ με αφορμή την Ευρωπαϊκή Ημέρα Ορθολογικής Χρήσης Αντιβιοτικών 2011, εκδόθηκε ειδικό Δελτίο Τύπου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με θέμα: «Σχέδιο δράσης για την καταπολέμηση της μικροβιακής αντοχής. 12 συγκεκριμένες δράσεις για την επόμενη πενταετία».
Οδηγίες Ορθολογικής Χρήσης Αντιβιοτικών
1. Τα αντιβιοτικά είναι αποτελεσματικά για την αντιμετώπιση βακτηριακών και όχι ιογενών λοιμώξεων που προσβάλλουν τον ανθρώπινο οργανισμό.
Η χορήγησή τους δε χρησιμεύει στην αντιμετώπιση του κοινού κρυολογήματος, γρίπης, βρογχίτιδας και της πλειονότητας των ωτίτιδων.
2. Η άσκοπη χρήση αντιβιοτικών δε δρα προφυλακτικά, τουναντίον οδηγεί σε μειωμένη δραστικότητα αυτών (λόγω ανάπτυξης μηχανισμών αντοχής από τα παθογόνα), όταν θα παραστεί πλέον πραγματική ανάγκη.
3. Η αντοχή των μικροβίων στα αντιβιοτικά καθιστά δυσχερή την αντιμετώπιση των λοιμώξεων που οφείλονται σε ολοένα και ανθεκτικότερα βακτήρια (χωρίς να υπάρχει παράλληλη εξέλιξη στην ανάπτυξη ισχυρότερων αντιβιοτικών) και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα δημόσιας υγείας σήμερα.
4. Τα παιδιά είναι πιθανό να νοσήσουν από κοινό κρυολόγημα ή γρίπη έως και εφτά φορές μέσα στο ίδιο έτος.
5. Στο κρυολόγημα, στις ιώσεις και στη γρίπη, η ξεκούραση, η καλή διατροφή και τα πολλά υγρά μπορούν να ενισχύσουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα.
Επιλογή Αντιβιοτικού
Για να σιγουρευτεί ο γιατρός ότι ένα αντιβιοτικό είναι αποτελεσματικό για μια συγκεκριμένη ασθένεια, προβαίνει στον έλεγχο του λεγόμενου αντιβιογράμματος.
Επί της ουσίας, γίνεται καλλιέργεια βιολογικού υλικού του ασθενή, ενώ στη συνέχεια ελέγχεται η ευαισθησία ή όχι, των μικροοργανισμών που προέκυψαν από την καλλιέργεια στα διάφορα αντιβιοτικά.
Η παρατήρηση των αποτελεσμάτων οδηγεί στην επιλογή της καταλληλότερης αντιβιοτικής ουσίας για την αποτελεσματική και στοχευμένη αντιμετώπιση του συγκεκριμένου μικροβίου.
Η Συμβουλή του Φαρμακοποιού
• Μην παίρνετε αντιβιοτικά με δική σας πρωτοβουλία ή μετά από προτροπή τρίτων.
Συμβουλευτείτε πάντοτε το γιατρό σας πριν πάρετε κάποιο αντιβιοτικό.
• Τα αντιβιοτικά δεν αποτελούν πανάκεια σε κάθε ασθένεια.
Για παράδειγμα, μόνο συγκεκριμένες λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος που οφείλονται σε βακτήρια χρήζουν αγωγής με αντιβιοτικά και σίγουρα μετά από την εκτίμηση από τον γιατρό. Η αμυγδαλίτιδα που οφείλεται σε στρεπτοκοκκική λοίμωξη εμφανίζεται σε ποσοστό μόλις 15% στο σύνολο των αμυγδαλίτιδων στα παιδιά και μόλις 5% στους ενήλικες.
• Όταν συνταγογραφούνται αντιβιοτικές θεραπείες είναι απαραίτητη η πλήρης συμμόρφωση του ασθενούς, τόσο στις οδηγίες δοσολογίας όσο και στη διάρκεια της αγωγής. Η διακοπή της αγωγής οδηγεί σε δημιουργία ανθεκτικών βακτηρίων στο αντιβιοτικό.
• Η υγιεινή των χεριών και ο προληπτικός εμβολιασμός είναι οι πλέον ενδεδειγμένοι και αποτελεσματικοί τρόποι πρόληψης της νόσου και της διασποράς λοιμώξεων.
Ελπινίκη Μπισκανάκη, Φαρμακοποιός
www.y-o.gr
